Katalog materiałów archiwalnych
Ukraińcy w Polsce w latach 1944–1956
Katalog materiałów archiwalnych z zasobu Instytutu Pamięci Narodowej
(stan na dzień 15 kwietnia 2009 r.)
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku
Archiwum Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Bydgoszczy
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach
Archiwum Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Szczecinie
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu
Prezentowany katalog to rezultat kwerendy przeprowadzonej przez archiwistów Instytutu Pamięci Narodowej na przełomie lat 2008–2009. Zawiera on informacje o dokumentach przechowywanych w archiwach IPN w Warszawie, Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Sczecinie, Wrocławiu i Katowicach. W pierwszej kolejności typowania materiałów pracownicy pionu archiwalnego sporządzili wykazy jednostek archiwalnych, których zawartość bezpośrednio dotyczy kwestii Ukraińców w Polsce w latach 1944–1956, chociaż znajdują się tutaj także materiały wcześniejsze – sięgające dwudziestolecia międzywojennego, a nawet okresu sprzed I wojny światowej. Mniejszość ukraińska w Polsce w latach powojennych objęta była stałym zainteresowaniem komunistycznych organów bezpieczeństwa.
Akta zachowane w zasobie archiwalnym IPN można podzielić na kilka grup. Pierwszą tworzą dokumenty wytworzone przez instytucje podległe Ministerstwu Sprawiedliwości (akta sądowe, prokuratorskie); drugą – materiały powstałe w instytucjach podległych kolejno: Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (rozpracowania operacyjne/agenturalne, sprawy obiektowe); trzecią – materiały wytworzone przez instytucje podporządkowane Ministerstwu Obrony Narodowej (wojskowy wymiar sprawiedliwości – Wojskowe Sądy Rejonowe, Prokuratury Wojskowe) i wojskowe organy kontrwywiadu (Główny Zarząd Informacji WP; odnośne służby informacyjne Wojsk Ochrony Pogranicza). Ponadto znajdują się tu dokumenty proweniencji niemieckiej (np. wytworzone przez policję bezpieczeństwa, NSDAP) i ukraińskiej. Materiały ukraińskie zostały przejęte przez funkcjonariuszy UB w toku działań operacyjnych.
Dokumenty, które znalazły się w niniejszym katalogu zostały po 2000 r. przekazane do zbiorów IPN z archiwów Urzędu Ochrony Państwa (2001 r.), Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (2000 r.), sądów, zakładów karnych oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytutu Pamięci Narodowej (GKBZH w Polsce-IPN). Część materiałów to depozyty Archiwum Państwowego m.st. Warszawy i Centralnego Archiwum Wojskowego.
Katalog zawiera materiały nie tylko dotyczące mniejszości ukraińskiej w Polsce, ale także ukraińskiego ruchu niepodległościowego działającego poza granicami Polski. Obejmuje on także materiały dotyczące kwestii ukraińskiej i Ukraińców w granicach przedwojennej Polski. Niektóre jednostki archiwalne dotyczą nawet sytuacji na obszarze centralnej Ukrainy w czasie II wojny światowej.
Wyszczególnione archiwalia zawierają protokoły przesłuchań prowadzonych przez funkcjonariuszy UB, protokoły z rewizji, postanowienia, protokoły przebiegu rozpraw sądowych, doniesienia agenturalne, notatki służbowe, meldunki operacyjne, raporty, plany pracy operacyjnej, zestawienia statystyczne, ale także bogaty materiał ikonograficzny.
W katalogu znajdują się jednostki archiwalne dotyczące zagadnień związanych z Ukraińskim Centralnym Komitetem (UCK), Ukraińskimi Komitetami Pomocy (UDK), towarzystwem „Proswita”, osobami powiązanymi z tymi organizacjami lub oskarżanymi o takie powiązania. Ujęte w nim zostały materiały ukazujące działania prowadzone przez UB w stosunku do zwolenników hetmana Pawła Skoropadskiego (tzw. hetmańców), żołnierzy armii Semena Petlury, OUN (oba zwalczające się odłamy), żołnierzy 14. Dywizji Grenadierów Waffen SS „Galizien”, organizacji kulturalnych zrzeszających Ukraińców przed i w czasie wojny, ukraińskiej inteligencji, organizacji młodzieżowych. Znajdują się tu także informacje o dokumentach dotyczących Kościoła prawosławnego, Kościoła greckokatolickiego (duchowieństwa), ale również osób utrzymujących kontakty z Ukraińcami poza granicami kraju. Wiele jednostek archiwalnych bezpośrednio odnosi się do spraw podziemia zbrojnego (UPA) i siatki OUN-B. Zawierają one charakterystyki działaczy OUN, poszczególnych pododdziałów czy grup konspiracyjnych, rozpracowania okręgów OUN w tzw. Zakerzońskim Kraju, rozpracowania Okręgu VI UPA „Sian”, schematy ze strukturą organizacyjną OUN i UPA, spisy członków UPA, wykazy osób deportowanych z ZSRR do Polski (w tym członków UPA), ale także materiały dotyczące współpracy władz polskich z władzami CSR w zakresie zwalczania UPA – przekazywanie zatrzymanych członków UPA, nielegalne przekraczanie granicy. Wiele dokumentów prokuratorskich i sądowych dotyczy nielegalnego posiadania broni, pomocy dla UPA, wreszcie domniemanej przynależności do Ukraińskiej Powstańczej Armii.
Redakcja: Wanda Chudzik, Joanna Karbarz-Wilińska, Marcin Majewski.